Fermi Paradox

 Wiki surfing (म्हणजे विकिपीडियावर एका विषयातून दुसऱ्या विषयावर स्वैर संचार) करत असताना Fermi Paradox बद्दल वाचत होतो, अतिशय interesting विषय आहे.

1. विश्वात इतरत्र जीवसृष्टी आहे का?  की आपण एकटेच आहोत?
2. इतरत्र जीवसृष्टी असेल तर आपला संपर्क का होत नाही?

या दोन महत्वाच्या प्रश्नांची संभाव्य उत्तरे पाहुयात.

आपल्या आकाशगंगेत जवळपास ५०० अब्ज तारे आहेत. ज्ञात विश्वात जवळपास तितक्याच दीर्घिका आहेत. शास्त्रज्ञांच्या मते यांत पृथ्वीसारखी संरचना असणारे १०० अब्ज अब्ज ग्रह असतील. यापैकी एकाही ग्रहावर सजीव सृष्टी निर्माण झाली नसेल असे मानणे अवघड आहे. 

जर सजीव आहेत असे मानले तर प्रश्न पडतो की आपला त्यांच्याशी संपर्क का होत नसावा... याची अनेक कारणे असू शकतात. 

१. अनेक दूरस्थ ग्रहांवर जीवसृष्टी असेलही पण कदाचित ती अतिशय अप्रगत (microbes, bugs वगैरे) असेल. अथवा, प्रगत असली तरी जमिनीखाली अथवा पाण्याखाली वसलेली असल्याने त्यांच्याकडे अंतराळात संपर्क साधायचे तंत्रज्ञान नसेल.

२. अनेक शास्त्रज्ञ "ग्रेट फिल्टर" ही थिअरी मानतात. त्यांच्या मते मुळात "जीव" निर्माण होणे हीच एक अतिदुर्मिळ गोष्ट आहे. त्यापुढे जाऊन ते सजीव तांत्रिकदृष्ट्या विकसीत होणे हे कठीण आहे व त्याहीपुढे ते अतिप्रगत स्थितीत पोचणे हे तर महामुष्कील आहे.

 सुदैवाने आपण यापैकी दुसरा टप्पा बऱ्यापैकी गाठला आहे. अर्थात यापुढेही आपण आपसातल्या अणुयुद्धाने स्व-संहार करू शकतो, किंवा एखादी नैसर्गिक आपत्ती ( १०+ रिश्टर स्केलचा भूकंप, super volcano, asteroid strike, solar flares, gamma ray burst अथवा - माझं आवडतं - कृष्णविवर) आपला विनाश घडवू शकते. यातून गाळणी होऊन पुढे गेलेल्या जीवसृष्टी फारच कमी असतील व त्या या अफाट अंतराळात एवढ्या विखुरल्या गेल्या असतील की एकमेकांशी संपर्क साधला जाणें आता अशक्यप्राय झाले असेल.

3. अनेक अतिप्रगत जीवसृष्टीनां आपल्याकडे लक्ष देण्याची गरज भासली नसेल. उदाहरणार्थ, समृध्दी महामार्गावरून ताशी २०० किलोमीटर वेगाने जाणाऱ्या कारड्रायव्हरचे रस्त्याच्या कडेला असलेल्या एखाद्या वारुळातील मुंग्यांकडे लक्ष तरी जाईल का?

४. कदाचित एखाद्या प्रगत सृष्टीने काही हजार वर्षांपुर्वी पृथ्वीला भेट दिली असेलही, पण तेव्हाच्या प्राणीमात्रांनां ते समजलंही नसेल. आधीच्या उदाहरणातील कार ड्रायव्हर खाली उतरून मुंग्यांशी बोलू लागला तर त्यांना ते समजेल का?

५. कदाचित इतर जीवसृष्टी असा संपर्क साधण्याच्या विरुद्ध असाव्यात. उगाच आपल्यापेक्षा अधिक प्रगत सृष्टीचे आपल्याकडे लक्ष वेधले जाऊन ते आक्रमण करायचे! स्टीफन हॉकिंग यांनीही - आपण संदेश पाठवू नये, ते आपल्यालाच धोकादायक ठरू शकते - असा इशारा दिला होता. 

एकूणच काय, तर ज्या दिवशी पृथ्वीव्यतिरीक्त इतरत्र जीवसृष्टी अस्तित्वात आहे (अथवा नाही!) याचा खात्रीशीर पुरावा मिळेल तो मानवी इतिहासातील सर्वात क्रांतीकारी दिवस असेल.

... हे आपल्या हयातीत घडेल का?

Music pun

 जसं एखादी डिश फार आवडते म्हणून आपण ती कुठल्याही वेळी खात नाही, तसंच काहीसं गाण्यांबद्दलही आहे. भल्या पहाटे रामप्रहरी एफएम रेडिओवर एखादा अर्जित स्वतःच्या आतड्यांना गाठ पडलेल्या स्वरात इश्क, मुहब्बत वगैरे आळवू लागतो तेव्हा मलाच मळमळायला होतं. 

माझ्यापुरतं बोलायचं तर सकाळ व्हावी ती संतवाणीने. पं भीमसेन जोशींच्या दणदणीत, बुलंद स्वरांत आरंभी वंदावे अयोध्येच्या राजाला, आणि मग ज्ञानियांचा राजा आठवावा. सूर्यनमस्कारादी व्यायाम करताना एखादी वेस्टर्न क्लासिकलमधली सिंफनी चालू करून द्यावी. ती चांगली तास-दीडतास चालते व आपले काही स्क्वॉट्स जास्तीचे होतात.

 स्नान करून Challekere बंधूद्वयांच्या सोबतीने एखाद्या सुक्ताचा पाठ करावा. सुक्ते, स्तोत्रे यांना एक अंगभूत लय असते व ती तशीच चांगली वाटतात. नेहमीच्या गायक गायिका गातात ते अनेकदा ऐकवत नाही. Challekere Official यूट्यूब चॅनल सपडल्यापासून कानांवरचे हे अत्याचार कमी झालेत. 

ऑफिसची कामं करताना हेडफोन्सवर गाणी ऐकणं मला जमतच नाही. फक्त कधी रात्री उशिरापर्यंत काम राहिलेच तर instrument-based tunes (बासरी, व्हायोलिन, सतार, इत्यादी) अथवा आता अनेक चांगल्या गाण्यांचे instrumental version येते ते ऐकतो. 

जॉगिंग/रनिंग करताना हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीत बेस्ट. विशेषतः संध्याकाळी कातरवेळी राग मारवा अथवा श्री राग एक वेगळाच introspective माहौल तयार करतो. सध्या Audible चं भूत स्वार असल्याने त्यावर पुस्तकं ऐकणं होतंय.

प्रवासात उडत्या चालीची, ठेका असलेली गाणी - जुनी व नवीन - प्लेलिस्टमध्ये असतात, आणि मराठी भावगीतं.

अर्थात नेहमी हे सगळं काटेकोरपणे अगदी असंच होतं असं नाही, आणि इतरांनी याप्रकारे regimentation करावं अशी अपेक्षा तर अजिबातच नाहीये. मी माझा स्वाभाविक कल सांगितला.

इंग्रजी गाणी आवडतात, पण आमची गाडी कधी Bryan Adams, Backstreet Boys, Shakira, Britney Spears यांच्यापुढे फारशी सरकलीच नाहीं. त्यातही ब्रिटनीच्या गाण्यांपेक्षा खुद्द ब्रिटनीच जास्त आवडायची. 

नवीन इंग्रजी गाणी तर माहीतच नव्हती, पण ती कसर आता पोरगी भरून काढत आहे. अनेक चित्रविचित्र नावांची मंडळी ती फोनमध्ये घुसवत असते. एकदा मी धीर एकवटून तिला विचारलं की 'हे Billie Ellish प्रकरण "तो "आहे की "ती"?"

त्यावर तिने एक जळजळीत कटाक्ष टाकला (आईचं पाहून शिकतेय) आणि "तुला काय करायचंय? तू गाणं लाव आधी तिचं" असं म्हणून मला वाटेला लावलं. 

तरी अजून -

"या बाईचं गाणं ऐकून लोकं 'ए खुदा, त्यापेक्षा आम्हाला बहीरं कर' अशी दुआ मांगतात म्हणून तिचं नाव Dua Lipa आहे"

"टेलर स्विफ्ट इतके तोकडे कपडे घालते की तिच्या टेलरचं काम अगदी स्विफ्टली होत असणार"

"ज्या लाकूडतोड्याची कुऱ्हाड तळ्यात पडून त्याला तीन कुऱ्हाडी भेटल्या, त्याचा नातू म्हणजे Justin "Timberlake"

... 

अश्या अजून बऱ्याच कोट्या मला तिच्यापासून सुरक्षित अंतरावर उभं राहून शेअर करायच्यात.

Maheshwar

 गोव्यातील बालपणीची सवंगडी मांडवी असो, गेल्या महिन्यात नृसिंहवाडीला भेटलेली अवखळ कृष्णा असो किंवा ही समोरची नर्मदा... मला नद्या प्रचंड आवडतात. 

नर्मदेचे दहा वर्षांपूर्वी जबलपूरला दर्शन झाले होते पण तिचे हे रूप धीरगंभीर वाटले. त्याला कारणही तसेच होते - काठावर चिरविश्रांती घेत असलेली नर्मदेची लाडकी लेक. पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर.

महेश्वर.

सकाळीच पावसाची सर येऊन गेली होती आणि मी व Arti थोडं लवकरच पोचलो होतो. पर्यटकांची गर्दी नव्हती.  राजराजेश्वर मंदिर, सहस्रार्जून मंदिर असं दर्शन घेत घाटाच्या पायऱ्या उतरून नदीतीरावर बसलो. 

 अहिल्यादेवींबद्दल इतिहास, कथा, कादंबऱ्या वाचल्या आहेत. महाराष्ट्रातील शिंदे पाटलांच्या चुणचुणीत मुलीला सुभेदार मल्हारबा होळकरांनी आपल्या मुलासाठी पसंत केली. पण नंतर एकामागून एक दुर्दैवाचे आघात झाले. करारी सासरा, प्रेमळ व कर्तव्यदक्ष सासू गौतमीबाई, रणांगणावर वीरगती प्राप्त झालेला नवरा, बदफैली व अल्पायुषी मुलगा, कर्तबगार जावई, सती गेलेली लाडकी लेक मुक्ता... मृत्यूसत्र पाहून कोणतीही व्यक्ती कोलमडून गेली असती, पण बाई सावरल्या.

हा सगळा इतिहास 'इतिहास' म्हणून माहीत होता. पण इथे रेवातीरी बसून हे सगळं आठवलं आणि डोळे भरून आले. आपण एवढ्या-तेवढया गोष्टींवरून त्रागा करतो, घरच्यांनाच नाही तर प्रत्यक्ष परमेश्वराला बोल लावतो. पण इथे जीवाभावाची सर्व माणसें गमावलेली ही बाई उभी राहते, संपूर्ण जहागीरीचे  दानपत्र लिहून शंभूमहादेवाला अर्पण करते व 'इदं न मम' या भावनेने तब्बल ३० वर्षें राज्यकारभार चालवते.  केवळ स्वतःचे राज्य सांभाळत नाही तर  देशभरात ३४ ठिकाणच्या प्राचीन मंदिरांचा जीर्णोद्धार करते, तोही खासगीच्या पैशांतून, रयतेला तोशीस न लावता.

महेश्वरच्या वाड्याच्या प्रांगणात अहिल्यादेवींचा एक पूर्णाकृती पुतळा आहे. त्यातील डोळ्यांतले भाव इतके प्रेमळ, वात्सल्यपूर्ण आहेत की  खरोखरच  एक आई उभी असावी असे वाटते. 

इंदोरला गेलात तर महेश्वरी जा. 

पण गृप करून नको, जास्तीत जास्त दोघे जा. 

नर्मदामातेच्या प्रेमात डुबकी मारून या.

आणि या देवीमातेच्या कुशीत स्वस्थचित्त होऊन बसा. 

वाटलं तर मनच्या दोन गोष्टी सांगा. 

निघावंसं वाटणार नाही....

... पण शांत, रीतं होऊन मानवी कोलाहलात परत या, 

निरुपाय म्हणून.

Contemporaries

 सहज कुतूहल म्हणून एका कालखंडात पण जगात वेगवेगळ्या ठिकाणी जन्मलेल्या प्रसिद्ध व्यक्ती पाहत होतो. काही विस्मयकारक उदाहरणे दिसली. नमुन्यादाखल काही:

Pythagoras आणि  गौतम बुद्ध हे समकालीन होते.

तसेच अमेरिकेचा George Washington,  युरोपचा Mozart  आणि  आपले नाना फडणवीस समकालीन!

 चकित करणारी गोष्ट म्हणजे Sir Isaac Newton  हा  छत्रपती शिवाजी महाराज,  छत्रपती संभाजी महाराज आणि छत्रपती राजाराम महाराज या तिघांनाही समकालीन  होता.

अजून थोडं मागे गेलं तर भारतात अकबर  तर तिकडे विल्यम शेक्सपिअर 

आणि

युरोपात Galileo आणि इथे संत तुकाराम महाराज!

इकडे बाबर  आक्रमण करत होता  तेव्हा इंग्लंडमध्ये King Henry VIII ने एका मागून एक लग्न करायचा सपाटा लावला होता.

 आपण बऱ्याच वेळा इतिहास हा विषयसापेक्ष वाचतो - म्हणजे राजकीय इतिहास, औद्योगिक इतिहास, विज्ञानाचा इतिहास, वगैरे. पण या सर्वांतील अनेक महत्त्वाच्या घटना बऱ्याचदा एकाच कालखंडात घडत असतात हे आपल्या लक्षात येत नाही.